สเจ หิ อปฺปานิ ปุปฺผานิ โหนฺติ, มาลากาโร จ เฉโก เนว พหู มาลาคุเณ กาตุํ สกฺโกติ, อเฉโก ปน อปฺเปสุ พหูสุปิ ปุปฺเผสุ น สกฺโกติเยวฯ พหูสุ ปน ปุปฺเผสุ สติ เฉโก มาลากาโร ทกฺโข กุสโล พหู มาลาคุเณ กโรติ, เอวเมว สเจ เอกจฺจสฺส สทฺธา มนฺทา โหติ, โภคา จ พหู สํวิชฺชนฺติ, เนว สกฺโกติ พหูนิ กุสลานิ กาตุํ, มนฺทาย จ ปน สทฺธาย มนฺเทสุ จ ปน โภเคสุ น สกฺโกติฯ อุฬาราย จ ปน สทฺธาย มนฺเทสุ จ โภเคสุ น สกฺโกติเยวฯ อุฬาราย จ ปน สทฺธาย อุฬาเรสุ จ โภเคสุ สติ สกฺโกติฯ ตถารูปา จ วิสาขา อุปาสิกาฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ยถาปิ…เป.… กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ มหาชนสฺส สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา ชาตาติฯ

วิสาขาวตฺถุ อฏฺฐมํ

9. อานนฺทตฺเถรปญฺหาวตฺถุ

น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต กเถสิฯ

เถโร กิร สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลีโน จินฺเตสิ – ‘‘ภควตา มูลคนฺโธ, สารคนฺโธ, ปุปฺผคนฺโธติ ตโย อุตฺตมคนฺธา วุตฺตา, เตสํ อนุวาตเมว คนฺโธ คจฺฉติ, โน ปฏิวาตํฯ อตฺถิ นุ โข ตํ คนฺธชาตํ, ยสฺส ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘กิํ มยฺหํ อตฺตนา วินิจฺฉิเตน, สตฺถารํเยว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติฯ โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ , อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘ตีณิมานิ, ภนฺเต, คนฺธชาตานิ, เยสํ อนุวาตเมว คนฺโธ คจฺฉติ, โน ปฏิวาตํฯ

กตมานิ ตีณิ? มูลคนฺโธ, สารคนฺโธ, ปุปฺผคนฺโธ , อิมานิ โข, ภนฺเต, ตีณิ คนฺธชาตานิฯ เยสํ อนุวาตเมว คนฺโธ คจฺฉติ, โน ปฏิวาตํฯ อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิญฺจิ คนฺธชาตํ ยสฺส อนุวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, อนุวาตปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ? (อ. นิ. 3.80)

อถสฺส ภควา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต –

‘‘อตฺถานนฺท, กิญฺจิ คนฺธชาตํ, ยสฺส อนุวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, อนุวาตปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติฯ ‘‘กตมํ ปน ตํ, ภนฺเต, คนฺธชาตํ’’? ‘‘ยสฺส อนุวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, อนุวาตปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ?

‘‘อิธานนฺท, ยสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา ปุริโส วา พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติ, สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม, วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ

‘‘ตสฺส ทิสาสุ สมณพฺราหฺมณา วณฺณํ ภาสนฺติ, ‘อมุกสฺมิํ นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา ปุริโส วา พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ…เป.… ทานสํวิภาครโต’’’ติฯ

‘‘เทวตาปิสฺส วณฺณํ ภาสนฺติ, ‘อมุกสฺมิํ นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา ปุริโส วา พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ…เป.… ทานสํวิภาครโต’’’ติฯ

‘‘อิทํ โข ตํ, อานนฺท, คนฺธชาตํ, ยสฺส อนุวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ , อนุวาตปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ (อ. นิ. 3.80) วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[54]

‘‘น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ,

น จนฺทนํ ตครมลฺลิกา วา;

สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ,

สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติฯ (อ. นิ. 3.80);

[55]

‘‘จนฺทนํ ตครํ วาปิ, อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี;

เอเตสํ คนฺธชาตานํ, สีลคนฺโธ อนุตฺตโร’’ติฯ

ตตฺถ น ปุปฺผคนฺโธติ ตาวติํสภวเน ปริจฺฉตฺตกรุกฺโข อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนสติโก, ตสฺส ปุปฺผานํ อาภา ปญฺญาส โยชนานิ คจฺฉติ, คนฺโธ โยชนสตํ, โสปิ อนุวาตเมว คจฺฉติ, ปฏิวาตํ ปน อฏฺฐงฺคุลมตฺตมฺปิ คนฺตุํ น สกฺโกติ, เอวรูโปปิ น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติฯ จนฺทนนฺติ จนฺทนคนฺโธฯ ตครมลฺลิกา วาติ อิเมสมฺปิ คนฺโธ เอว อธิปฺเปโตฯ สารคนฺธานํ อคฺคสฺส หิ โลหิตจนฺทนสฺสาปิ ตครสฺสปิ มลฺลิกายปิ อนุวาตเมว วายติ, โน ปฏิวาตํฯ สตญฺจ คนฺโธติ สปฺปุริสานํ ปน พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ สีลคนฺโธ ปฏิวาตเมติฯ กิํ การณา? สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติ ยสฺมา ปน สปฺปุริโส สีลคนฺเธน สพฺพาปิ ทิสา อชฺโฌตฺถริตฺวาว คจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส คนฺโธ น ปฏิวาตเมตี’’ติ น วตฺตพฺโพ ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏิวาตเมตี’’ติฯ วสฺสิกีติ ชาติสุมนาฯ เอเตสนฺติ อิเมสํ จนฺทนาทีนํ คนฺธชาตานํ คนฺธโต สีลวนฺตานํ สปฺปุริสานํ สีลคนฺโธว อนุตฺตโร อสทิโส อปฏิภาโคติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปตฺตาฯ เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

อานนฺทตฺเถรปญฺหาวตฺถุ นวมํฯ

10. มหากสฺสปตฺเถรปิณฺฑปาตทินฺนวตฺถุ

อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส ปิณฺฑปาตทานํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส เถโร สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐาย ‘‘ราชคเห สปทานํ ปิณฺฑาย จริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิฯ ตสฺมิํ ปน สมเย สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปริจาริกา กกุฏปาทินิโย ปญฺจสตา อจฺฉราโย ‘‘เถรสฺส ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามา’’ติ อุสฺสาหชาตา ปญฺจ ปิณฺฑปาตสตานิ สชฺเชตฺวา อาทาย อนฺตรามคฺเค ฐตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมํ ปิณฺฑปาตํ คณฺหถ, สงฺคหํ โน กโรถา’’ติ วทิํสุฯ ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, อหํ ทุคฺคตานํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, มา โน นาเสถ, สงฺคหํ โน กโรถา’’ติฯ เถโร ญตฺวา ปุน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปิ อปคนฺตุํ อนิจฺฉมานา ยาจนฺติโย ‘‘อตฺตโน ปมาณํ น ชานาถ, อปคจฺฉถา’’ติ อจฺฉรํ ปหริฯ ตา เถรสฺส อจฺฉรสทฺทํ สุตฺวา สนฺถมฺภิตฺวา สมฺมุขา ฐาตุํ อสกฺโกนฺติโย ปลายิตฺวา เทวโลกเมว คนฺตฺวา, สกฺเกน ‘‘กหํ คตาตฺถา’’ติ ปุฏฺฐา, ‘‘‘สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส เถรสฺส ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามา’ติ คตามฺหา, เทวา’’ติฯ ‘‘ทินฺโน ปน วา’’ติ? ‘‘คณฺหิตุํ น อิจฺฉตี’’ติฯ ‘‘กิํ กเถสี’’ติ? ‘‘‘ทุคฺคตานํ สงฺคหํ กริสฺสามี’ติ อาห, เทวา’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห เกนากาเรน คตา’’ติฯ ‘‘อิมินาว, เทวา’’ติฯ สกฺโก ‘‘ตุมฺหาทิสิโย เถรสฺส ปิณฺฑปาตํ กิํ ทสฺสนฺตี’’ติ สยํ ทาตุกาโม หุตฺวา, ชราชิณฺโณ มหลฺลโก ขณฺฑทนฺโต ปลิตเกโส โอตคฺคสรีโร มหลฺลกตนฺต วาโย หุตฺวา สุชมฺปิ เทวธีตรํ ตถารูปเมว มหลฺลิกํ กตฺวา เอกํ เปสการวีถิํ มาเปตฺวา ตนฺตํ ปสาเรนฺโต อจฺฉิฯ

เถโรปิ ‘‘ทุคฺคตานํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ นคราภิมุโข คจฺฉนฺโต พหินคเร เอว ตํ วีถิํ ทิสฺวา โอโลเกนฺโต ทฺเว ชเน อทฺทสฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก ตนฺตํ ปสาเรติ, สุชา ตสรํ วฏฺเฏติฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มหลฺลกกาเลปิ กมฺมํ กโรนฺติเยว อิมสฺมิํ นคเร อิเมหิ ทุคฺคตตรา นตฺถิ มญฺเญ, อิเมหิ ทินฺนํ อุฬุงฺกมตฺตมฺปิ สากมตฺตมฺปิ คเหตฺวา อิเมสํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติฯ โส เตสํ เคหาภิมุโข อโหสิฯ สกฺโก ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สุชํ อาห – ‘‘ภทฺเท, มยฺหํ อยฺโย อิโต อาคจฺฉติ, ตฺวํ อปสฺสนฺตี วิย ตุณฺหี หุตฺวา นิสีท, ขเณน เถรํ วญฺเจตฺวา ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามา’’ติฯ